Miasto i Gmina Gniew

Archeolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego odkrywają karty wczesnośredniowiecznych dziejów Ciepłego

Od 2 lipca do 11 sierpnia archeolodzy z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadzili badania wykopaliskowe w Ciepłem, nieopodal Gniewu. Pracami objęto jedno z grodzisk oraz słynne cmentarzysko, odkryte w 1900 r. podczas budowy kolejki wąskotorowej.

Wczesnośredniowieczny zespół stanowisk w Ciepłem należy do najważniejszych ośrodków na Pomorzu Wschodnim. Dotychczas był znany głównie z niezwykłego odkrycia, jakiego dokonano przypadkowo w 1900 r. na cmentarzysku oraz z nadzwyczajnego skumulowania w niewielkiej odległości trzech grodzisk. Nowe badania cmentarzyska (2004-2014), podczas których natrafiono na wyjątkowe pochówki z przełomu X i XI w., potwierdziły duże znaczenie tego miejsca.

Kompleks stanowisk wczesnośredniowiecznych, zwłaszcza grodziska znajdujące się w rejonie wsi Ciepłe był znany co najmniej od XIX w., o czym świadczy chociażby mapa Godfryda Ossowskiego zatytułowana „Mapa szańców w okolicy Ciepłego i Gniewu w Prusiech Królewskich” (ryc. 1).

Centralny gród (Ciepłe 3) był badany wyrywkowo już w XIX i w początkach XX w., jednak poza wzmiankami o odkrytych przedmiotach zawartych w pracy W. Łęgi (Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na postawie wykopalisk, Toruń 1930) nie dysponujemy żadnymi innymi informacjami na temat tych badań. Wśród odkrytych dawniej zabytków wymieniano „siekiery, groty, ostrogi, podkowy, zamki, sierpy, noże, szydła, igły, grzebienie, łuski ryb, łyżwy, kabłączki skr. i ceramikę”.

Jesienią 1900 roku podczas budowy kolejki wąskotorowej relacji Wielkie Walichnowy – Ciepłe – Gniew – Kwidzyn dokonano jednego z najbardziej spektakularnych odkryć w archeologii wczesnego średniowiecza. Natrafiono wówczas na pięć grobów, które dzięki interwencji właściciela majątku Ciepłe R. Fiebelkorna, który był korespondentem Westpreussischen Provinzial-Museum w Gdańsku „przebadać” i zabezpieczyć złożone w nich dary grobowe. Badania ratownicze przeprowadził Paul Kumm z gdańskiego muzeum. Odsłonił kolejny, szósty grób.

Największe zainteresowanie wzbudzał grób V, w którym odkryto bogato zdobiony miecz, grot włóczni, wędzidło, strzemiona, ostrogi, okucia rzędu końskiego, wagę z zestawem odważników, misę brązową, naczynie drewniane, dwa noże oraz okucia skrzyni trumiennej (ryc. 2). Pozyskane w czasie tych prac zabytki, podobnie jak i dokumentacja z tych badań nie zachowały się. Już w artykule opisującym znalezisko odkryty w pochówek uznano za grób „wikinga”: „Von besonderem Interesse ist sodann die Aufdeckung eines neuen Skelett-Gräberfeldes in Warmhof bei Mewe, Kr. Marienwerder, mit typischen Wikinger-Beigaben, wie sie bislang in Westpreussen noch nicht festgestellt waren” (Amtlicher Bericht 1901). We wszystkich przedwojennych, niemieckich opracowaniach dwa z odkrytych pochówków ze względu na złożone w nich  wyposażenie uznano za groby „wikingów”.

Kolejny etap zainteresowań Ciepłem przypadł na lata 70. XX w., kiedy to z inicjatywy wieloletniego dyrektora Muzeum Archeologicznego w Gdańsku Jana Leona Łuki w 1970 r. rozpoczęto badania grodzisk. Centralny gród jako jedyny został wytypowany do dalszych prac wykopaliskowych. Rozpoczęte w 1970 r. badania były kontynuowane w latach 1973 i 1974. W świetle wyników badań przez Elżbietę Choińską-Bohdan jego początki sięgają końca X bądź początków XI w.

Pomimo wielu przesłanek wskazujących na ogromne znaczenie Ciepłego przed 1000 lat miejsce te nie doczekało się badań na jakie zasługuje. Szansą na zmianę tego stanu rzeczy jest projekt badawczy realizowany na Uniwersytecie Warszawskim. Jego głównym zadaniem jest przywrócenie pamięci Ciepłego. Badania są prowadzone niejako na dwóch płaszczyznach. Pierwsza to interdyscyplinarne badania wykopaliskowe, druga zaś to studia nad znaczeniem kompleksu w procesie włączania Pomorza do pierwszego państwa polskiego.

Zakończone niedawno badania są pierwszym etapem zaplanowanych na kilka lat prac w ramach projektu „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

Badania grodziska (ryc. 3) miały za zadanie zweryfikować moment powstania, intensywność użytkowania i czas istnienia grodu. W trakcie prac odsłonięto nawarstwienia kulturowe o miąższości przekraczającej 3 m, świadczące o długotrwałym i intensywnym zasiedleniu tego miejsca. Z obszaru o powierzchni niespełna 100 m2 pozyskano kilkadziesiąt tysięcy zabytków, a wśród nich wyjątkowe jak choćby bogato zdobione rogowe okładziny łęku siodła (ryc. 4). Dalsze specjalistyczne analizy pozwolą uzyskać szczegółową wiedzę na temat czasu powstania i upadku grodu.

Wykopaliska cmentarzyska ukierunkowane były na rozpoznanie północnozachodniej części stanowiska przylegającej badanej w latach 2004-2014. Przebadano obszar o powierzchni 150 m2. Natrafiono tylko na jeden grób. Pochowano w nim mężczyznę wraz z włócznią i ostrogą (ryc. 5). Z racji tego, że jest do dość wyjątkowy pochówek można przyjąć, że był wkopany głębiej niż pozostałe, które zostały wyorane. Nie wiemy jednak czy ostatnio, czy też kilka -naście, -dziesiąt lat temu.

Badania będą kontynuowane w kolejnych latach. Projekt „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego” będzie realizowany do 2026 r.

Więcej informacji na profilu Ciepłe - Piastowski klucz do Pomorza oraz na stronie https://cieple.edu.pl/.

Autorem tekstu jest Pan Sławomir Wadyl